Հայերի Համար Անցյալն Իրապես Նախաբան է

Դավիթ Դավիթյան

Հայերի պատմությունը, որը բնութագրվում է հալածանքներով և տեղահանմամբ, խորապես ազդել է այս անմխիթար ժողովրդի և նրանց հավաքական մտածողության վրա: Հայաստանը, ինչպես Բելգիան, մարտադաշտ էր Արևելքի և Արևմուտքի ուժերի միջև: Բայց, ի տարբերություն Բելգիայի, Հայաստանը երբեք չէր կարող երկար ժամանակ լիովին ինքնիշխան լինել՝ հենվելով հզոր ուժերի «բարեգործության» վրա՝ Հին Իրանից մինչև Ռուսական «փրկությունը» Օսմանյան տիրապետությունից: Հայ գրականությունը, պոեզիան և երգերը հիմնականում մռայլ ու մելամաղձոտ են և հուսահատ։ Զարմանալի չէ, որ հայերը քրիստոնեությունն ընդունեցին որպես ազգային կրոն՝ հույս ունենալով Աստվածային փրկության։

1915թ.-ի հայերի Ցեղասպանությունն այնքան տրավմատիկ էր, որ այն կարող էր հանգեցնել կոլեկտիվ էպիգենետիկ փոփոխությունների՝ վերապրածների և նրանց ժառանգների շրջանակում: Այնուամենայնիվ, այս երևույթին նվիրված ուսումնասիրություններ չկան հայկական կոնտեքստում: Առհասարակ, սարսափելի վնասվածք ստանալը կարող է հանգեցնել մարդու գեների էպիգենետիկ փոփոխությունների, որոնք կարող են ժառանգել նրանց սերունդները: Այս փոփոխությունը չի ենթադրում գենետիկ մուտացիա, այլ փոփոխում է գեների արտահայտման ձևը: Ցանկացած պոտենցիալ էպիգենետիկ արտահայտություն բարդ է և բազմագործոն՝ կախված շրջակա միջավայրի բազմաթիվ գործոններից:

Խորհրդային հայկական և սփյուռքահայ միջավայրերի տարբերությունը կարող է պայմանավորված լինել տարբեր էպիգենետիկ արտահայտումներով: Հնարավոր էպիգենետիկ դեպքերից ամենաշատ ուսումնասիրվածները հրեա-նացիստական Հոլոքոստը վերապրածներն են, սակայն հետազոտության այս ոլորտը դեռևս սկզբնական փուլում է: Հաշվի առնելով Հոլոքոստը վերապրածների փոխհարաբերությունները՝ տրավմայի շրջանից դուրս հրեաների մեծ բնակչության հետ՝ ենթադրաբար նրանց սինթեզը օգնել է ստեղծել Իսրայել պետություն՝ Անգլիայի և ԱՄՆ-ի նման տերությունների անմիջական աջակցմամբ: Հայերը նման համարժեք աջակիցներ չունեին, և այսօր գոյություն ունեցող բազմաթիվ վերապրած ժառանգներ մնում են թակարդում հնարավոր էպիգենետիկ բանտում, ինչը հանգեցնում է կոլեկտիվ իրական աշխարհի քաղաքական կաթվածի, որը բնութագրվում է քաղաքականապես բարգավաճելու անկարողությամբ՝ չնայած սերտորեն կապված ազգի արտաքին բնութագրերին:

Տասնիններորդ դարի վերջին և քսաներորդ դարի սկզբին հայերը գերիշխում էին առևտրի ոլորտում Անատոլիայի արևելյան շրջաններում: Ցարական ռուսական Թիֆլիսում (ներկայիս Թբիլիսի) հայերը կազմում էին բնակչության մոտ երկու երրորդը և քաղաքապետերի մեծ մասը մինչև խորհրդային ժամանակաշրջանը։ Հայ արդյունաբերողները մրցում էին այնպիսի նշանավոր անունների հետ, ինչպիսիք են Նոբելները և Ռոտշիլդները՝ Կասպից ծովի նավթի վերահսկողության համար: Քսաներորդ դարի ամենահարուստ մարդկանցից մեկը՝ Գալուստ Գյուլբենկյանը, որը հայտնի է նաև որպես «Պարոն հինգ տոկոս», առաջինն էր, ով շահագործեց իրաքյան նավթը։ Կենտրոնական Անատոլիայի, Հյուսիսային Կովկասի և Կասպից ծովի տարածաշրջանի ցանկացած էթնիկ խմբի հաջողակ անհատների մեծ մասը հայերն էին:

Հայաստանը դարերի ընթացքում

Ուշադրություն դարձրեք անհատներ տերմինին: Հայերի բռնի բնաջնջումը ոչ միայն հիմք դրեց Ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետությանը, որը սկիզբ առավ հայկական կապիտալի և ունեցվածքի բռնագրավմամբ, այլև հեռացրեց եվրոպական տերությունների հիմնական տնտեսական մրցակցին, ով ցանկանում էր ներխուժել այս տարածաշրջան:

Հայերը ինքնակառավարման կարիք ունեին իրենց վերջին թագավորության անկումից ի վեր՝ 1375 թվականին, որը տեղի ունեցավ Հայաստան մոնղոլների ավերիչ ներխուժումից հազիվ հարյուր տարի անց, որին հաջորդեց օսմանյան նվաճումը: Ավելի քան կես հազարամյակ հայերը կառավարվել են ուրիշների կողմից՝ զրկվելով ինքնակառավարման շարունակականությունից, հավաքական նպատակներից և դիվանագիտական ավանդույթներից։ Հայերին ստիպել են ավելի հեռու գնալ լեռները՝ գոյատևելով միայն ընտանիքներով և փոքր խմբերով: Ծխական քաղաքականությամբ և եսասիրության դրսևորումներով կաշկանդված սերունդների արդյունքում փոքր դինամիկա գոյություն ունեցավ կոլեկտիվ կամ ավելի մեծ հասարակության ձևավորման համար: Այս պայմանը վատթարացավ հայերի գյավուր կարգավիճակով, երկրորդ կարգի քաղաքացիներ, որոնք սահմանվում էին որպես Օսմանյան Թուրքական տիրապետության տակ գտնվող կրոնական փոքրամասնություններ: Սա թերևս պատճառներից մեկն է, որ նորաստեղծ սփյուռքի հայկական համայնքները եկեղեցիներ են կառուցել:

Այն, ինչ մնացել էր Հայաստանից Առաջին Համաշխարհային պատերազմից հետո, բռնի ուժով ընդգրկվեց Խորհրդային Միության մեջ և բնակեցվեց ցեղասպանությունը վերապրած որբերի բազմությամբ: Չափազանց տարածված հայկական ազգանունը «Հարություն» է, որը տրված է հազարավոր որբերի, որոնք չափազանց երիտասարդ էին և ծանր հոգեբանական իրավիճակում իրենց ազգանունները հիշելու համար: Խորհրդային Հայաստանի ներդրումը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում ավելի քան 600,000 տղամարդկանց մոբիլիզացումն էր, որոնց կեսը զոհ գնաց: Թե մոբիլիզացիայի և թե զոհերի թվերն տոկոսային առումով ամենաբարձրերից էին էթնիկ խմբի բոլոր Խորհրդային հանրապետությունների մեջ:

Հույս կար, որ նման ներդրումը կխրախուսի Խորհրդային Միությանը միացնել նախկին հայաբնակ հողերը թուրք-խորհրդային սահմանների երկայնքով: Միջազգային հանրությունը ցրեց նման հույսերը։ Ազգային արտահայտման սահմանափակման խորհրդային քաղաքականությունը հասավ այն աստիճանի, որ հայերին արգելում էին գրել իրենց ցեղասպանությունը վերապրած հուշերը: Նման հուշերի այս լիակատար բացակայությունը հակադրվում է սփյուռքահայ վերապրածների կողմից գրված բազմաթիվ հուշերի հետ: Այս չվերականգնված տրավման այնքան խորն էր, որ ակտիվորեն դրսևորվեց երկու սերունդ անց: 1965 թվականին Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում ցեղասպանության հիսունամյակի կապակցությամբ ցույցեր են տեղի ունեցել՝ պահանջելով ճանաչել Ցեղասպանությունը։ Արդյունքն այն էր, որ Մոսկվան մի քանի տարի անց թույլատրեց Ցեղասպանության հուշահամալիրի կառուցումը: Նման արարքն աննախադեպ էր Խորհրդային տարիներին։

1988 թվականին Հայաստանի հյուսիսում տեղի ունեցած երկրաշարժի հետևանքով զոհվեց ավելի քան 25,000 մարդ (որոշ գնահատականներով շատ ավելին),ինչը համընկավ հայկական և ադրբեջանական ուժերի միջև Ղարաբաղյան Առաջին պատերազմի սկզբի հետ՝ տասնյակ հազարավոր զոհերով: Ադրբեջանական ողջ տարածքով հայերը բռնությամբ արտաքսվեցին՝ մոտ քառորդ միլիոնը Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվից: 2020 թվականին Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմի արդյունքում հայերը կորցրեցին Լեռնային Ղարաբաղի և հարակից տարածքների նկատմամբ ինքնիշխանությունը։ Ադրբեջանը ներկայումս զբաղեցնում է ավելի քան 215 քառ. կմ միջազգայնորեն ճանաչված ինքնիշխան հայկական հողատարածք։ Ավելի քան մեկ դար է, ինչ չենք ունեցել վնասվածքներից զերծ հայկական սերունդ:

Ցուցարարներ Երևանում, Խորհրդային Հայաստան, 1965 թվականի ապրիլ՝ Հայոց ցեղասպանության 50-ամյակին:

Բրեժնևյան տարիներին արագորեն զարգացող կոռուպցիայի սկզբին և դրանից հետո հայերը նորից սկսեցին դրսևորել անհատական բնազդներ՝ դիտարկելով կառավարման մարմիններն ու ինստիտուտները որպես համակարգված կոռուպցիայի թիրախ: Արդարության համար նշենք, որ նման կոռուպցիան միայն Խորհրդային Միության տարածքում գտնվող էթնիկ հայերի համար չէր. ագահությունը համընդհանուր էր: Խորհրդային Միության փլուզմամբ հետխորհրդային հանրապետություններում կոռուպցիան հեռավոր Մոսկվայից անցում կատարեց՝ ի վնաս հետխորհրդային հանրապետությունների համաքաղաքացիների: Այնպիսի պրակտիկաները, ինչպիսիք են կաշառակերությունը, շորթումը և նեպոտիզմը, բնութագրվում էին մասնավոր շահերի գերակայությամբ՝ հանրային շահերի և հանրության կողմից կրած ցանկացած անբարենպաստ հետևանքների բացահայտ անտեսմամբ: Անհատական հարստություններ կուտակելը հասարակական էթոս էր, որը ծաղկում էր քաղաքակիրթ հասարակության վրա նորմալ վերահսկողության բացակայության պայմաններում: Հետխորհրդային Հայաստանի չգրված քաղաքականությունը ազգային պարզ արտահայտման կամ հայրենասիրական զգացողության արժեզրկումն էր՝ որպես խորհրդային քաղաքականության հարմար շարունակություն։ Փոխարենը, տիրում էր էլիտաներին ծառայելու մշակույթը, որոնք ծաղրում էին թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը՝ չնայած «ժողովրդավարական ճանապարհով» ընտրված լինելուն:

Չունենալով որևէ սոցիոլոգիական կամ հոգեբանական ուսումնասիրություն՝ կարելի է ենթադրել, որ անհատական շահերի մշակութային էթոսը կարող է լինել էպիգենետիկ արտահայտման հետևանք՝ դրսևորելով գերակայության բարդույթ, որն իրականում թաքցնում է խորը արմատացած հավաքական թերարժեքությունը: Ակնհայտ սպառումը և օլիգարխ-նախանձը դրա ախտանիշն են և պարզ արտահայտվում են սոցիալական ցանցերի մեկնաբանություններում: Նման հավաքական վարքագիծը հերքում է ժամանակակից հաջողակ ազգային պետություն կառուցելու և պահպանելու համար անհրաժեշտ պահանջների առկայությունը:

Ցավոք սրտի, էթոսը, անվտանգ պետություն կառուցելու համար անհրաժեշտ արժեքները խրախուսելու, պետականաշինության և էկզիստենցիալ անվտանգության փոխարեն , գերակշռում է անհատական հարստության ցանկությունը: Ստորև ներկայացված է այն արդյունքների մասնակի ցանկը, որոնք աղետալի են եղել հայկական պետության և ժողովրդի համար: Դրանք անհատական մտածողության, եսասիրական, նյութական շահի և իշխանության ձգտման արդյունք են, ինչը ռազմավարական ճգնաժամ է առաջացրել Հայաստանի Հանրապետությունում և Լեռնային Ղարաբաղում։

• Լավագույն և ամենավառ տեղաբնակ հայերի բացակայությունը ռազմավարական նշանակության պաշտոններում՝ բացառելով սփյուռքահայ փորձագետներին, ժխտելով առաջնորդության մշակույթի ստեղծումը՝ անհատական շահերը գերազանցող իրավասությունը: Արդյունքն այն է, որ Հայաստանի իշխանությունը բնութագրվում է որպես կակիստոկրատիա։

• Հայկական ռազմավարական ենթակառուցվածքների օտարերկրյա շահերին վաճառելու անվերջ գործընթաց՝ անմիջապես հետխորհրդային շրջանում տեղի ունեցած մեծածախ գողության հետևանքով:

• Երկարաժամկետ նպատակներին սպասարկող իրավասու դիվանագիտական կորպուսի բացակայություն.

• Կարգավորվող լրատվամիջոցի բացակայություն, որը կբավարարի ավելի լայն հանրային շահը, այլ ոչ միայն օլիգարխների շահերը:

• Պետական հետախուզության գերժամանակակից համակարգի բացակայություն.

• Ժամանակակից պետական հանրային կապերի և հակահետախուզության անկարգ իրավիճակ.

• Ազգային, տնտեսական և անհատական նպատակներին ծառայող կարգապահ կրթական համակարգի բացակայություն:

• Ազգային պաշտպանությանը ծառայող զինվորական համակարգի բացակայություն.

•Ոստիկանական այն համակարգի բացակայություն, որը պաշտպանում է անհատին, ոչ թե ծառայում է իշխող դասակարգի քմահաճույքին:

• Պետական սահմանադրությանը սպասարկող դատական համակարգի թերացում.

• Կառավարություն, որը ռազմավարական օրենսդրությունը դիտարկում է որպես ոչ այլ ինչ, քան ժամանակավոր գործարք:

• Պետական մարմինների կողմից հանրային հաշվետվողականության իսպառ բացակայություն և պատասխանատվություն պահանջող հասարակության կատարյալ պասիվություն։

• Ազգային, մշակութային պատկանելիության զգացումի բացակայություն:

• Տնտեսական դետերմինիզմի շարունակություն, որը կործանում է շրջակա միջավայրը, հանրային անվտանգությունը, սննդամթերքը, առողջությունը և սպառողների անվտանգությունը և այլն, որը հակասում է սահմանադրական հանրապետության մանդատին:

Այս ինքնաստեղծ այլասերումներին դիմակայելու համար անհրաժեշտ է հստակ Ազգային Մեծ Ռազմավարության ընդունում: Ազգ-պետությունները, ինչպես անհատները, կարող են հասնել նպատակներին միայն այն դեպքում, եթե դրանք հստակ ձևակերպվեն և աջակցվեն խելամիտ մշակված ծրագրերով: Ո՛չ պետությունները, ո՛չ անհատները չեն կարող հասնել երկարաժամկետ նպատակների՝ կայացնելով պատահական, իմպուլսիվ, գործարքային որոշումներ, հատկապես ժամանակակից գերարագ զարգացող դարաշրջանում: Ոչ բոլոր ազգային պետություններն ունեն ազգային մեծ ռազմավարություններ, բայց նրանք, որոնք ակնկալում են գոյատևել այս դարի մնացած մասը՝ առանց մշակութային և քաղաքական բռնաճնշման տակ լինելու պարտավոր են ունենալ: Թեև վերը թվարկված կետերը առկա են բազմաթիվ ազգային պետությունների մոտ, Հայաստանի համար դրանք գոյության սպառնալիք են՝ հաշվի առնելով նրա վտանգավոր աշխարհաքաղաքական կարգավիճակը: Եթե չշտկվի իրավիճակը, կարող է հատվել մի գիծ, որտեղ հայկական պետական ինքնիշխանության կողմերը կլինեն աճուրդի բլոկում, եթե արդեն իսկ չեն հայտնվել: Հայաստանը կարող է ընդմիշտ անհետանալ, ինչպես մյուս ազգերը, հասարակությունները և մշակույթները:

Մեծ ռազմավարություն իրականացնելը այնտեղ, որտեղ այն երբեք չի եղել, և հակադրվել նրանց շահերին, ովքեր հարմարավետորեն հաստատվել են որպես իշխող վերնախավի մաս, հսկայական մարտահրավեր է: Պատմությունը լի է ուժերով, որոնք ընդդիմանում էին ստատուս քվոյին՝ սկսած բռնի հեղափոխություններից մինչև հանգիստ հանրահավաքներ: Սակայն առանց համապարփակ ազգային ռազմավարության իրական բարեփոխում հնարավոր չէ իրականացնել:

Եթե Հայաստանը չկարողանա գիտակցել այդ բարեփոխումը և ապահովել։ իր ինքնիշխանությունը, հասարակությունը, մշակույթը և պատմական ձեռքբերումների ժառանգությունը, նա կենթարկվի համաշխարհային տերությունների կողմից Հայաստանի համար վնասակար օրակարգերի և կվերադառնա անցյալի անփառունակ շրջան:

Ոմանք այս վերլուծությունը անխոհեմ կհամարեն հանրային ֆորումի համար: Այնուամենայնիվ, գոյություն ունեն միջազգային ուժեր, որոնք ավելի լավ են հասկանում հայերին, քան հայերն իրենք իրենց և օգտվում են հայկական էթոսում առկա թերություններից:

Հեղինակ՝ Դավիթ Դավիթյան (Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի դասախոս: Նա ավելի քան մեկ տասնամյակ անցկացրել է տեխնիկական հետախուզական վերլուծություններ անելով տեխնոլոգիական խոշոր ընկերություններում: Նա բնակվում է Երևանում, Հայաստան):